Παρατηρήσεις & Σχόλια για την Αφρικανική Σκόνη

Το τελευταίο διάστημα, η Αφρικανική Σκόνη καταλαμβάνει μεγάλο μερίδιο δημοσιότητας. Οι μετεωρολόγοι διευκρινίζουν ότι «όσο έχουμε νοτιάδες, θα έχουμε μεταφορά αφρικανικής σκόνης» και μάλιστα το φαινόμενο θα εξακολουθήσει για μερικές εβδομάδες ακόμη, παρ’ όλο που ενδιάμεσα μπορεί να σημειώνονται ασθενείς βροχοπτώσεις 

ή μεταβολές στην κατεύθυνση των ανέμων.

     Βέβαια, η σημερινή (26 Μαρτίου 2018) εικόνα στην πρωτεύουσα μπορεί να μην δείχνει επιβάρυνση της ατμόσφαιρας ανάλογη με εκείνη που παρατηρείται στην Κρήτη ή τη νησιωτική Ελλάδα, αλλά παραμένει «θολή, μουντή και υποκίτρινη». Και έτσι, συνεχίζει να δίνει το έναυσμα σε δεκάδες προσεγγίσεις ή αναλύσεις, που πολλαπλασιάζονται τόσο στο διαδίκτυο, όσο και στον Τύπο ανεξάρτητα από το βαθμό της (όποιας) αξιοπιστίας τους.

Μαρούσι, 26 Μαρτίου 2018

Μαθαίνουμε, λοιπόν, ότι στη Σαχάρα και τις Υποσαχάριες Περιοχές της Αφρικής παρατηρείται σημαντική αύξηση με ιδιαίτερα ταχείς ρυθμούς της επέκτασης των έρημων  περιοχών σε βάρος των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, αυξάνοντας τις ποσότητες της σκόνης που μπορούν να μεταφερθούν στην ατμόσφαιρα. Η ερημοποίηση αποτελεί μία από τις πιο δραματικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής και σχετίζεται άμεσα με τα ολοένα και συχνότερα επεισόδια εμφάνισης σκόνης στον ουρανό των χωρών της Μεσογείου.

Σύμφωνα με μετρήσεις που έγιναν κατά τη διάρκεια της τελευταίας πενταετίας  στην Αθήνα και τη Χαλκιδική, η σκόνη που ταξιδεύει από την Αφρική μεταφέρει στη χώρα μας μια σειρά από επικίνδυνα βαρέα μέταλλα και τοξικές ουσίες, όπως είναι ο μόλυβδος, ο ψευδάργυρος, το χρώμιο, το μαγγάνιο, ο χαλκός, το αρσενικό, ο σίδηρος και το νικέλιο, και μάλιστα σε σημαντικά υψηλές συγκεντρώσεις. Οι αιτίες για την αυξημένη περιεκτικότητα σε βαρέα μέταλλα της φυσικής σκόνης που προέρχεται από τη Σαχάρα είναι πολλαπλές και συνδέονται με την αύξηση της ρυπογόνου δραστηριότητας στις χώρες της Βόρειας Αφρικής: εκρηκτική αύξηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης από την κυκλοφορία οχημάτων, ανεξέλεγκτες χωματερές καύσης απορριμμάτων, εκτεταμένη πολεμική δραστηριότητα σε αρκετές περιοχές με βομβαρδισμούς κ.ά.

     Οι δυνητικά τοξικές ουσίες ενσωματώνονται στα σωματίδια της αφρικανικής σκόνης και είναι χαρακτηριστικό ότι όσο μικρότερα είναι τα σωματίδια αυτά, τόσο ευνοείται η διείσδυση ρυπογόνων ουσιών στο εσωτερικό τους. Αρκετό ποσοστό από τα βαρύτερα και μεγαλύτερα σωματίδια της σκόνης καθιζάνουν στη διάρκεια της διαδρομής τους βορειότερα από τη Σαχάρα, με αποτέλεσμα τα σωματίδια της αφρικανικής σκόνης που φτάνουν στην Ελλάδα είναι τελικά τα μικρότερα και τα ελαφρύτερα.

Τις τελευταίες εβδομάδες που το φαινόμενο της σκόνης εντάθηκε με τη βοήθεια και των μετεωρολογικών συνθηκών, υπήρξαν διαβεβαιώσεις που παρείχαν οι ειδικοί ότι «η σκόνη αυτή δεν είναι πολύ κοντά στο έδαφος και έχει πολλά σωματίδια που είναι μεγάλα, αλλά λιγότερο επικίνδυνα». Μαθαίνουμε ακόμη πως «σύμφωνα με τις ειδικές μετρήσεις από την παρακολούθηση και καταγραφή των αιωρούμενων σωματιδίων, οι τιμές τους είναι μεν αυξημένες, αλλά εντός των ορίων που έχουν θεσπιστεί». Συνεπώς, «υπάρχει μία επιβάρυνση, αλλά η βασική ποσότητα των σωματιδίων είναι ψηλά στην ατμόσφαιρα και στο έδαφος φθάνει μόνο ένα ποσοστό τους». Σε τελική ανάλυση, η αφρικανική σκόνη στη χώρα μας «είναι περισσότερο ένα οπτικό φαινόμενο, με την έννοια ότι δημιουργεί μία σκιά, παρά κάτι το οποίο φθάνει στο επίπεδο που ζούμε εμείς».

  Από την άλλη πλευρά, το ίδιο διάστημα γίναμε μάρτυρες πολλαπλών αναφορών για αύξηση του αριθμού των ασθενών που επισκέπτονται ιατρεία και Νοσοκομεία, και έχει καταγραφεί ότι «σε ημέρες με έντονες συγκεντρώσεις σκόνης αυξάνονται οι εισαγωγές στα νοσοκομεία με ασθενείς που αντιμετωπίζουν αναπνευστικά και καρδιολογικά προβλήματα». Μόλις σήμερα ειπώθηκε από ακαδημαϊκά χείλη πως «είναι μάλλον περιορισμένες οι επιπτώσεις στην υγεία από την αφρικανική σκόνη που έχει σκεπάσει τον αττικό ουρανό, καθώς το νέφος αυτό δεν έχει την τοξικότητα που έχει το νέφος της πόλης και το οποίο είναι βλαπτικό». Έτσι, «οι άνθρωποι που δεν ανήκουν στις λεγόμενες ευπαθείς ομάδες και δεν έχουν χρόνια προβλήματα υγείας, δεν διατρέχουν ιδιαίτερο κίνδυνο».

ΣΑΝ ΠΟΛΥ ΜΕΓΑΛΑ ΔΕΝ ΦΑΙΝΟΝΤΑΙ
ΤΑ ΣΩΜΑΤΙΔΙΑ ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ ΣΗΜΕΡΑ ;

Σε αυτό το πλαίσιο, αξίζει τον κόπο να δούμε ορισμένα πραγματικά στοιχεία και τεκμήρια, πριν καταλήξουμε σε συμπεράσματα… 

1. Το Τμήμα Ποιότητας Ατμόσφαιρας του Υπουργείου Περιβάλλοντος & Ενέργειας (http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=492&language=el-GR) έχει εγκαταστήσει από το 2001 το Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης [ΕΔΠΑΡ] και λειτουργεί δίκτυο σταθμών στην περιοχή Αττικής, μεταξύ των οποίων και στον Πειραιά. Η μέτρηση των ρύπων γίνεται σε συνεχή βάση καθ’ όλη τη διάρκεια του 24ώρου, ενώ ο χρόνος απόκρισης των αυτομάτων αναλυτών είναι της τάξης του ενός λεπτού. Με ένα μικροεπεξεργαστή, που βρίσκεται σε κάθε αυτόματο σταθμό και που είναι συνδεδεμένος με τους αυτόματους αναλυτές, υπολογίζονται κάθε ώρα οι μέσες ωριαίες τιμές ρύπανσης. Οι τιμές αυτές μεταβιβάζονται στον κεντρικό υπολογιστή της Υπηρεσίας, και με αυτό τον τρόπο είναι δυνατή η συνεχής παρακολούθηση των επιπέδων της  ατμοσφαιρικής ρύπανσης σε κάθε περιοχή. Οι μετρούμενοι ρύποι είναι : Μονοξείδιο του Άνθρακα (CO), Οξείδια του Αζώτου (ΝΟ,NO₂), Όζον (O₃), Διοξείδιο του Θείου (SO₂), Βενζόλιο (C₆H₆) και Αιωρούμενα Σωματίδια (ΑΣ₁₀–ΑΣ_2,5) με διάμετρο από 2,5 έως και 10μm, δηλαδή από 2½ μέχρι 10 εκατομμυριοστά του μέτρου.

     Στο ημερήσιο δελτίο τιμών ατμοσφαιρικής ρύπανσης που εκδόθηκε για περιοχές της Αττικής σήμερα Δευτέρα 26 Μαρτίου 2018, επισημαίνεται ότι «σύμφωνα με τις πρωινές μετρήσεις η ατμοσφαιρική ρύπανση κυμάνθηκε σε χαμηλά επίπεδα για τους αέριους ρύπους, ενώ τα αιωρούμενα σωματίδια κυμάνθηκαν σε πολύ υψηλά επίπεδα λόγω πολύ έντονης μεταφοράς σκόνης από τη Σαχάρα. Την Παρασκευή 23 Μαρτίου 2018 για τα αιωρούμενα σωματίδια PM₁₀ (με διάμετρο έως 10μm), η μέση 24ωρη τιμή κυμάνθηκε από 25 μg/m³ στο σταθμό Ν. Σμύρνης μέχρι 36 μg/m³ στο σταθμό Πειραιά». Για τη μέτρηση των σωματιδίων ΡΜ₁₀ δεν έχει θεσπισθεί όριο συναγερμού, αλλά η τιμή των 50 μg/m³ θεωρείται οριακή και θα πρέπει να μην υπερβαίνεται περισσότερες από 35 φορές το χρόνο (http://env.ypeka.gr/deltia/). Αξίζει να σημειωθεί ότι οι αντίστοιχες τιμές για τα σωματίδια PM₁₀ στον Πειραιά προχθές ήταν 153 μg/m³ και στο Κορωπί σήμερα έφθασαν τα 57 μg/m³ , δηλαδή συναγωνίζονται επαξίως (αν δεν υπερβαίνουν) τις εξαιρετικά υψηλές τιμές που καταγράφηκαν στην Κρήτη…

Μάταλα Κρήτης, 23 Μαρτίου 2018

2.    Τα αιωρούμενα σωματίδια που ταξιδεύουν με την Αφρικανική Σκόνη μέχρι τα μέρη μας είναι τελικά τα μικρότερα και ελαφρύτερα, και δεν περιορίζονται στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας, όπως δείχνουν οι μετρήσεις στους σταθμούς εδάφους. 

Αντίθετα, «εμπλουτίζονται» σε τοξικές ουσίες και επικίνδυνα βαρέα μέταλλα τόσο στις χώρες που διέρχονται κατά τη μεταφορά τους, όσο και στις περιοχές με σημαντική ρύπανση από μέσα μεταφοράς, βιομηχανικά απόβλητα, χώρους διαχείρισης απορριμμάτων κ.ο.κ. 

     Με τον τρόπο αυτό, στο διάστημα της «επιδρομής» της αφρικανικής σκόνης προκύπτει σημαντικός κίνδυνος για την υγεία του πληθυσμού – πρωτίστως για τους χρονίως πάσχοντες από αναπνευστικά και καρδιολογικά νοσήματα. Η αυξημένη επισκεψιμότητα στα ιατρεία μας τις τελευταίες 2-3 εβδομάδες επιβεβαιώνει την παρατήρηση αυτή για τις συνέπειες της σκόνης στην ατμόσφαιρα σε συνδυασμό με τις ευμετάβλητες καιρικές συνθήκες.

3.    Τα σωματίδια της αφρικανικής σκόνης που μεταφέρουν επιβλαβείς ή και τοξικές ουσίες, εισέρχονται στο αναπνευστικό σύστημα και μπορούν να προκαλέσουν διάφορες διαταραχές, με την προϋπόθεση ότι η διάμετρός τους είναι μικρότερη από 10μm, ώστε να διέλθουν από τους στενούς κεντρικούς και περιφερικούς αεραγωγούς και να επιδράσουν στους πνεύμονες.  Επιπρόσθετα, διάμετρος της τάξης αυτής διευκολύνει την διείσδυση δυνητικά τοξικών μετάλλων, που ούτως ή άλλως αφθονούν στην ατμόσφαιρα των μεγάλων πόλεων.

     Η επιβάρυνση του αναπνευστικού αφορά πρωτίστως στους πάσχοντες από χρόνιες πνευμονοπάθειες, όπως είναι το Άσθμα και η Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια (ΧΑΠ). Πρόκειται για ένα ποσοστό περίπου 15-20% του συνολικού πληθυσμού των ενηλίκων στη χώρα μας, οι οποίοι μάλιστα συχνά πάσχουν και από άλλες παθήσεις του καρδιαγγειακού συστήματος, σακχαρώδη διαβήτη, υπέρταση κ.ά., με αποτέλεσμα να διατρέχουν ακόμη μεγαλύτερο κίνδυνο.

Αυξημένη θεωρείται και η ευαισθησία που έχουν στα αιωρούμενα σωματίδια της σκόνης οι ηλικιωμένοι και τα μικρά παιδιά, καθώς επίσης και όλοι όσοι διαβιούν σε κακές συνθήκες ή έχουν χαμηλό κοινωνικο – οικονομικό επίπεδο με περιορισμένη πρόσβαση σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Το ίδιο ισχύει και για τους εργαζόμενους σε επιβαρυμένο με σκόνες, καπνούς, τοξικές ουσίες κλπ. και εν γένει ανθυγιεινό περιβάλλον εργασίας.

     Αντίθετα, για τους υγιείς, μη καπνιστές φαίνεται ότι το πρόβλημα της αφρικανικής σκόνης είναι μάλλον αμελητέο και δεν ξεπερνά το πλαίσιο αυτού που ονομάστηκε «οπτικό φαινόμενο».

4.    Η εισπνοή των σωματιδίων της Αφρικανικής Σκόνης, ιδιαίτερα από βαρείς καπνιστές και άτομα με χρόνιες πνευμονοπάθειες, μπορεί να προκαλέσει επιδείνωση του Άσθματος και της Χρόνιας Αποφρακτικής Πνευμονοπάθειας. Πρόκειται για την πιο συχνή εικόνα ασθενών που βλέπουμε στα πνευμονολογικά ιατρεία το τελευταίο διάστημα.

Η επιδείνωση αυτή αναφέρεται και ως Παρόξυνση του Άσθματος ή της ΧΑΠ και εκδηλώνεται με σημαντική δύσπνοια που μπορεί να μεταβάλλεται στη διάρκεια της ημέρας, έντονο βήχα με απόχρεμψη κιτρινωπών ή σκουρόχρωμων πτυέλων, αίσθημα σύσφιξης («πλάκωμα» ή «βάρος» στο στήθος) και κυρίως με περιορισμό της καθημερινής δραστηριότητας και δυσκολία στην εκτέλεση των τυπικών εργασιών ή στην αυτοεξυπηρέτησή τους. Σημειωτέον ότι διανύουμε την άνοιξη, εποχή έξαρσης του Άσθματος ανεξάρτητα από την επιβάρυνση που προκαλεί η Αφρικανική Σκόνη.

5.    Στους χρονίως πάσχοντες και τις ευπαθείς ομάδες των ηλικιωμένων και των παιδιών, όπως και στους καπνιστές και τους εργαζόμενους σε δυσμενείς συνθήκες εργασίας, η εισπνοή των σωματιδίων της Αφρικανικής Σκόνης μπορεί να οδηγήσει στο λεγόμενο εισπνευστικό τραύμα. Πρόκειται για μια παθολογική κατάσταση που στη συντριπτική πλειοψηφία των ασθενών παρουσιάζεται με τις συνηθισμένες εκδηλώσεις γριππώδους ή ιογενούς συνδρομής, δηλαδή με αδιαθεσία, κακουχία, ενδεχομένως βήχα που επιμένει και δεκατική πυρετική κίνηση. Τα συμπτώματα αυτά κατά κανόνα αυτοπεριορίζονται και υποχωρούν σε διάστημα λίγων ημερών, χωρίς να επιβαρύνουν ιδιαίτερα τον πάσχοντα.

     Σε άλλες περιπτώσεις, μπορεί να προκληθεί μια κατάσταση γνωστή ως Πυρετός από Εισπνοή που αποτελεί ένα μη αλλεργικό, μη λοιμώδες γριπποειδές σύνδρομο, το οποίο εκδηλώνεται όταν τα εισπνεόμενα σωματίδια σκόνης περιλαμβάνουν μέταλλα όπως ο υδράργυρος,  οργανικές τοξικές ουσίες αγροτικής ή βιολογικής προέλευσης με μικροοργανισμούς ή καπνούς από καύση πολυμερών και πλαστικών. Ενδέχεται των συμπτωμάτων να προηγείται ένα διάστημα 4-8 ωρών με ερεθισμό των ματιών ή των αεραγωγών, ενώ τα συμπτώματα αφορούν σε πυρετό, βήχα, ρίγος, πονοκέφαλο, μυαλγίες και ναυτία, σπανιότερα με δύσπνοια.

    Σε πολύ μικρό ποσοστό ασθενών που εκτίθενται σε σωματίδια σκόνης με μεγάλες συγκεντρώσεις τοξικών ουσιών και βαρέων μετάλλων, ιδίως όταν σε αυτά περιέχονται αμμωνία, χλωρίνη, φορμαλδεΰδη και οξείδια του θείου που εισδύουν βαθειά στους αεραγωγούς, μπορεί να προκληθεί οξύ εισπνευστικό τραύμα ή ακόμα και οξεία χημική πνευμονία. Πρόκειται για σοβαρότερες καταστάσεις που επιπλέκονται με δομικές αλλαγές του αναπνευστικού συστήματος και προκαλούν αναδιαμόρφωση των αεραγωγών και του πνευμονικού παρεγχύματος. Η κλινική εικόνα είναι βαρύτερη και μπορούν να οδηγήσουν σε εμφάνιση και εγκατάσταση Βρογχικού Άσθματος σε άτομα χωρίς προηγούμενο ιστορικό αποφρακτικής πνευμονοπάθειας.

6.    Η συχνότερη κουβέντα που ακούγεται αυτές τις ημέρες στα ιατρεία είναι «τι μπορώ να κάνω για να αντιμετωπίσω τον κίνδυνο για την υγεία μου από την αφρικανική σκόνη;». Σε γενικές γραμμές, η κλινική εικόνα είναι ήπια, ακόμη και όταν αυξάνονται κατά πολύ οι συγκεντρώσεις των σωματιδίων της σκόνης και η περιεκτικότητά τους σε επιβλαβείς ουσίες. Θα χρειαστούν απλά υποστηρικτικά μέτρα και στην πλειοψηφία των περιπτώσεων οι ενοχλήσεις θα υποχωρήσουν σε σύντομο διάστημα. Οι πάσχοντες από Άσθμα και ΧΑΠ θα πρέπει να καθοδηγηθούν από τον Πνευμονολόγο τους στην ορθή χρήση της αγωγής συντήρησης και ενδεχόμενα να αυξήσουν την ανακουφιστική τους αγωγή εάν κριθεί σκόπιμο.

Για το σύνολο του πληθυσμού, συνιστάται να περιορισθεί η έκθεση στην Αφρικανική Σκόνη : παραμονή στο σπίτι (εάν δεν υπάρχει σημαντικός λόγος για να βγουν έξω), σε καλά αεριζόμενους και κλιματιζόμενους χώρους. Τα σωστά συντηρημένα κλιματιστικά και οι ιονιστές ατμόσφαιρας – είτε ως αυτόνομες συσκευές, είτε ως ενσωματωμένες σε αφυγραντήρες, μπορούν να βοηθήσουν.  

Οι ευπαθείς ομάδες των παιδιών, των ηλικιωμένων και των επαγγελματικά εκτεθειμένων θα ήταν καλό να αποφύγουν να κυκλοφορούν έξω από το σπίτι όταν η σκόνη είναι έντονη (και ιδιαίτερα σε περιοχές με αυξημένη κυκλοφορία), να χρησιμοποιούν μάσκα ή μαντίλι για να αποφεύγουν την εισπνοή επιβλαβών ουσιών και να αναπνέουν από τη μύτη και όχι από το στόμα, προκειμένου να παγιδεύουν στις ρινικές κοιλότητες μεγαλύτερο ποσοστό σωματιδίων σκόνης. Είναι σημαντικό, επίσης, να γίνεται τακτική λήψη της ενδεδειγμένης φαρμακευτικής αγωγής σύμφωνα με τις οδηγίες των θεραπόντων ιατρών, να αποφεύγεται η καταπόνηση και να λαμβάνονται τα κατάλληλα υγιεινο-διατητικά μέτρα για την ενίσχυση της άμυνας του οργανισμού. Τέλος, έχει ιδιαίτερη αξία να υπενθυμίζεται η καθοριστική σημασία που έχει η διακοπή του καπνίσματος για όλο ανεξαιρέτως τον πληθυσμό.

7.    Οι ασθενείς με χρόνιες πνευμονοπάθειες (Άσθμα, Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια) και με συστηματικές παθήσεις που προσβάλλουν και το Αναπνευστικό Σύστημα (Σαρκοείδωση, Ρευματοειδής Αρθρίτιδα, Πνευμονική Υπέρταση, Καρδιαγγειακές Παθήσεις κ.ά.) θα πρέπει να παραμένουν στο σπίτι, ιδιαίτερα τις ημέρες που οι μετεωρολογικές συνθήκες ευνοούν τη μεταφορά και συσσώρευση Αφρικανικής Σκόνης. Είναι χρήσιμο για τα άτομα αυτά να αποφεύγουν τη σωματική εργασία, την καταπόνηση και τη φυσική άσκηση, επειδή διευκολύνουν την εισπνοή μεγαλύτερων ποσοτήτων επιβλαβών σωματιδίων. Σε συνεννόηση με τον Πνευμονολόγο, οι χρόνιοι πνευμονοπαθείς πρέπει να ακολουθούν συστηματικά και  πλήρως τη φαρμακευτική αγωγή τους και να λαμβάνουν τα προληπτικά και θεραπευτικά μέτρα που τους έχουν υποδειχθεί. Σε περίπτωση που εμφανισθούν συμπτώματα όπως δύσπνοια, βήχας, «βάρος» ή πόνος στο στήθος, συριγμός κ.ά., οι ασθενείς αυτοί οφείλουν να  ενημερώνουν αμέσως τον Πνευμονολόγο τους και να χρησιμοποιούν τις ανακουφιστικές θεραπείες που τους έχουν υποδειχθεί._